Gloria Babiker Lois Arnold

autoagresja

mowa zranionego ciała

przekład:

Magdalena Polaszewska-Nicke

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Gdańsk 2002

Tytuł orginalu: THE LANGUAGE OF INJURY Copyright® 1997, Gloria Babiker and Lois Arnold

Copyright® for the Polish edition by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani j ej część nie może być prze-drukowywana ani w żaden sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wy­dawnictwa Psychologicznego.

Wydanie pierwsze w języku polskim

Redakcja merytoryczna:

Redakcja polonistyczna:

Korekta:

Projekt okładki:

Skład:

Anna Suchańska

Anna Switalska-Jopek

zespól

Agnieszka Żelewska

Piotr Żylicz

ISBN 83-87957-91-7

Druk: „Stella Maris" ul. Rzeznicka 54/56 Gdańsk

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 81-753 Sopot, ul. Bema 4/1A, tel./fax 551 61 04 e-mail: gwp@gwp.gda.pl, www.gwp.pl

SPIS TREŚCI

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO.................................................9

PODZIĘKOWANIA.............................................................................13

WPROWADZENIE..............................................................................15

Zarys książki..............................................................................16

Rozdział l

USTALENIA WSTĘPNE...................................................................19

Samouszkodzenia: definicje......................................................21

Rozpowszechnienie i częstotliwość

występowania samouszkodzeń.................................................30

Wybrane poglądy na samouszkodzenia....................................32

Rozdział 2

KULTUROWY I HISTORYCZNY KONTEKST SAMOUSZKODZEŃ.....................................................44

Leczenie i zapobieganie chorobie..............................................45

Rozwój duchowy, oświecenie i mądrość....................................48

Społeczeństwo, tożsamość i status............................................52

Porządek i bezpieczeństwo .......................................................54

Władza i siła...............................................................................56

Piękno i powab ..........................................................................57

Samookaleczenia a żałoba.........................................................59

Kontrola społeczna a ucisk kobiet i innych grup ...................... 60

Wnioski......................................................................................61

Rozdział 3

SAMOUSZKODZENIA A SPOŁECZEŃSTWO ................................66

Rodzaj a samouszkodzenia........................................................67

Wiek a samouszkodzenia ..........................................................75

Samouszkodzenia a rasa, kultura i przynależność etniczna..............................................78

Status społeczny a samouszkodzenia .......................................81

Seksualność a samouszkodzenia...............................................82

Samouszkodzenia wśród niepełnosprawnych..........................83

Siły społeczne a doświadczenie indywidualne .......................... 85

Praca z osobami dokonującymi samouszkodzeń......................86

Rozdział 4

ŹRÓDŁA I FUNKCJE SAMOUSZKODZEŃ W ŻYCIU JEDNOSTKI.......................................................................................92

Doświadczenia z dzieciństwa....................................................94

Doświadczenia życia dorosłego................................................. 96

Wpływ doświadczeń życiowych na samouszkodzenia ..............97

Przypuszczalne uwarunkowania biologiczne.........................110

Znaczenie fizycznych aspektów samouszkodzenia ................111

Funkcje samouszkodzeń w życiu jednostki ............................113

Podsumowanie........................................................................ 127

Rozdział 5

ZASADY PRACY Z OSOBAMI DOKONUJĄCYMI SAMOUSZKODZEŃ.........................................................................129

Ogólne zasady efektywnej pracy............................................. 130

Znaczenie wsparcia społecznego dla efektywnej pracy ..........146

Taktyki i procedury................................................................. 148

Rozdział 6

PRACA W OKREŚLONYCH WARUNKACH .................................153

Naturalne środowisko społeczne ............................................153

Oddziały nagłych wypadków i pomocy doraźnej..................... 155

Środowiskowa ochrona zdrowia psychicznego.......................158

Społeczne organizacje udzielające wsparcia

oraz telefony zaufania.............................................................. 162

Grupy wsparcia....................................................................... 165

Praca z osobami dokonującymi samouszkodzeń

w różnych placówkach............................................................. 167

Szczególne problemy pojawiające się

w warunkach szpitalnej opieki całodobowej........................... 173

Szczególne problemy pojawiające się

w więzieniach i placówkach zamkniętych............................... 177

Podsumowanie ........................................................................182

Rozdział 7 LECZENIE OSÓB DOKONUJĄCYCH SAMOUSZKODZEŃ........ 183

Pozycja terapeuty....................................................................184

Stanowisko filozoficzne...........................................................185

Stanowisko teoretyczne..........................................................189

Model terapii ...........................................................................195

Superwizja osób pracujących z samouszkodzeniami.............. 199

Zakończenie: w stronę transformacji......................................203

BIBLIOGRAFIA................................................................................204

INDEKS RZECZOWY.......................................................................211

INDEKS OSOBOWY.........................................................................218

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

Wiedza psychologiczna na temat samouszkodzeń ciągle pozostawia bez odpowiedzi wiele pytań dotyczących mechanizmów, uwarunkowań i funkcji tego zjawiska. Istniejące badania i dane kliniczne każą sądzić, iż o wystąpieniu tej formy samoniszczącego zachowania decyduje splot wielu wzajemnie powiązanych czynników i że mogą one pełnić rozmaite funkcje: obronne - polegające na redukcji cierpienia, napięcia, gniewu czy lęku i instrumentalne - skierowanych na osiągnięcia określonych celów.

Autoagresja. Mowa zranionego ciała - trudno wyobrazić sobie trafniejszy tytuł dla książki podejmującej problem samouszkodzeń. Świadomi jesteśmy faktu, że ciało było i jest szczególnego rodzaju obiektem uwagi i troski o zdrowie i piękno lub przeciwnie - zaniedbań i agresji. Ciało jest najbardziej pierwotną sferą naszego Ja - funda­mentem tożsamości, a zarazem zwierciadłem stanów psychicznych i napięć. Od czasów Janeta i Charcota wiadomo, że językiem ciała wy­rażano to, co niewyrażalne słowami, i to, co rodziło lęk jako niemożli­we do zaakceptowania w obrazie własnego Ja. Zastosowanie hipnozy w leczeniu nerwic ujawniło ścisły związek między istnieniem konflik­tu wewnętrznego a jego somatyczną ekspresją.

Zygmunt Freud pisał: „Ja jest przede wszystkim Ja cielesnym [...]" i dalej „Ja jest ostatecznie pochodną doznań cielesnych, głównie tych, które radzą się na powierzchni ciała [...] (Laplanche, Pontails, 1996, s. 253). Autorzy wspomnianego słownika konkludują następnie:

takie ujęcie zachęca do zdefiniowania instancji Ja Jako powstałej na gruncie realnej operacji psychicznej polegającej na "projekcji" organi­zmu w psychice" (s. 253).

Gordon Allport, klasyk psychologii osobowości uznał ciało i zwią­zane z nim doznania za kotwicę tożsamości. Doświadczenie istnienia zaczyna się u niemowlęcia właśnie od doznań sensorycznych. One to sygnalizują bezpieczeństwo i zagrożenie, bliskość lub brak obecności matki, poczucie granic własnego Ja. Rolę skóry w formowaniu się to­żsamości podkreślał też Henri Anzieu.

Podjęte przed laty i nadal kontynuowane na gruncie psychologii rozwoju człowieka badania nad więzią dowodzą znaczenia kontaktu fizycznego dla rozwoju poczucia bezpieczeństwa, stosunku do siebie i relacji z innymi.

W prawidłowych warunkach rozwojowych miłość i opieka macie­rzyńska rozwija w dziecku umiejętność chronienia siebie. Tę podsta­wową tendencję obserwujemy często nawet tam, gdzie wczesno-dziecięce relacje z matką dalekie były od doskonałości. Co zatem musi się zdarzyć, by uległa ona załamaniu? Kaleczenie czy inne formy niszczenia siebie są dramatycznym sygnałem, że dotychczasowe sposoby poradzenia sobie z bólem psychicznym zawiodły.

Mimo że studia nad związkiem między ciałem a jaźnią mają tak długą historię, to w dalszym ciągu zbyt mała okazuje się wiedza i sku­teczność zapobiegania rozwiązywaniu wewnętrznych konfliktów drogą ataku na własne ciało. Ciągle na nowo nauka stawia sobie pytanie, co sprawia, że człowiek obraca się przeciwko samemu sobie? Kiedy wbrew naturalnej psychofizycznej jedności osoby następuje rozdział między tym, co fizyczne, i tym, co psychiczne? Czy wreszcie jak dochodzi do tego, że sygnał zagrożenia jakim jest ból czy naruszenie tkanek ciała staje się sposobem odzyskiwania poczucia bezpieczeństwa i obroną?

Dotychczasowe ustalenia każą sądzić, że rozdział taki może mieć wiele przyczyn. Fizyczność może się okazać zagrożeniem dla psy­chiki, może być „wrogiem" grożącym zniszczeniem (złą częścią Ja), może zagrażać trudnym do zniszczenia bólem fizycznym. Przy zabu­rzeniach tożsamości fizyczność może być jednym dostępnym źródłem poczucia istnienia. Wreszcie może też zostać unieważniona, „odcięta" w imię realizacji określonych psychologicznych czy społecznych celów osoby. Ciało staje się polem często brutalnych metod wołania o pomoc, instrumentalnego wymuszania ustępstw karania siebie lub innych, kontroli, władzy, pozycji w grupie, obniżania albo podnoszenia swojej atrakcyjności. Odpowiedzi na pytanie o wybór własnego ciała jako obiektu agresji częściowo udzielają teorie wyjaśniające go zablokowa­niem ekspresji impulsów agresywnych na zewnątrz i lokalizowaniem źródła frustracji w sobie samym. Jest jednak jeszcze inny aspekt. Mate­riał zebrany przez psychopatologów wskazuje na wyraźną ambiwalen-cję postawy wobec własnego ciała w akcie samookaleczenia. Obecne w nim unieważnienie, okaleczenie lub unicestwienie dotyczy obiektu, który jest jednocześnie na tyle istotną wartością, by stać się najwyższą ceną, ofiarą czy symbolem.

Problem samookaleczeń czy innych form ataku na własne ciało nie ogranicza się do psychopatologii. Tak jak niegdyś, tak i dziś dotyczy on również praktyk mniej lub bardziej społecznie akceptowanych. Studia nad obyczajowością różnych kultur dostarczają szokujących opisów za­biegów dokonywanych na ciele w imię tradycji, korzyści duchowych lub społecznych. Tatuaże czy przekłuwanie skóry w najróżnieszyjch miej­scach, stosowanie sterydów należą dziś do powszechnych form upięk­szania ciała. W sytuacji wzrostu liczby gabinetów chirurgii plastycznej warto pamiętać o doniesieniach na temat autodestrukcyjnych moty­wów podejmowania takich zabiegów u niektórych pacjentów.

Granica między normalnym a patologicznym samouszkodzeniem niepokojąco się zaciera. Symptomatyczne są też pojawiające się nawyki językowe. Obok dobrze już zadomowionego Ja się zabiję", usłyszałam ostatnio z ust ucznia liceum inny zwrot: „bo się potnę" (!).

Kulturowo usankcjonowane, powszechne oraz wyraźnie patolo­giczne samookaleczenia są drobiazgowo opisane w wydanej w języku polskim książce Annegret Eckhardt Autoagresja. O ile problematyka samobójstw jest dość chętnie podejmowana i obszernie prezentowana, to o samoookaleczeniach pisze się w Polsce stosunkowo mało. Do nielicznych - obok wspomnianej wyżej książki Eckhardt - należą publi­kację dotyczące samouszkodzeń w zakładach zamkniętych i samooka­leczeń u dzieci niepełnosprawnych. Cenne jest zatem pojawienie się każdej nowej publikacji, szczególnie jeśli wychodzi ona spod pióra osób mających doświadczenie kliniczne w omawianej dziedzinie. Na­wet wówczas, gdy niektóre z postulowanych przez autorki form pomocy osobom samouszkadzającym się są kwestię przyszłości.

Anna Suchańska

Konflikt między pragnieniem zaprzeczenia strasznym wydarzeniom a potrzebą wykrzyczenia ich na glos stanowi o dialektyce psychicznego urazu. Ludzie, którzy doświadczyli przemocy, często opowiadają o niej w sposób wysoce emocjonalny, pełen sprzeczności i luk, co podważa ich wiarygodność, a tym samym wypełnia oba nakazy: wypowiedzenia praw­dy i zachowania tajemnicy. Kiedy prawda zostaje wreszcie odsłonięta, ofiara może zacząć powracać do zdrowia. Zbyt często jednak przeważa pragnienie zachowania sekretu i historia traumatycznego wydarzenia przejawia się nie w postaci werbalnej narracji, lecz jako symptom1.

Judith Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do rów­nowagi.

J. Herman. (2000). Przemoc. Uraz Psychiczny i powrót do równowagi. Przeł. A.. M. Kacmąjor. Gdańsk: GWP.

PODZIĘKOWANIA

Książka ta jest owocem wielu lat gromadzenia wiedzy o samookalecze-niach, czerpanej od naszych pacjentów, klientów i innych ludzi, którzy w jakiś sposób uszkadzali swoje ciało. To oni byli naszymi najważniejszy­mi nauczycielami i u nich zaciągnęłyśmy ogromny dług wdzięczności.

Uczyłyśmy się też od innych działających w tej dziedzinie osób, których doświadczenie w różnoraki sposób zbiegało się z naszym. Jeste­śmy wdzięczne wielu obecnym i dawnym kolegom z Exeter University, United Bristol Healthcare Trust, The Basement Project oraz Bristol-skiego Ośrodka Opieki Kryzysowej dla Kobiet (Bristol Crisis Sendce for Women) za znaczący i wieloraki wkład, jaki wnieśli w tę pracę. Szcze­gólne podziękowania pragniemy skierować do profesora Martina Her­berta za jego poparcie dla naszego projektu. Chciałybyśmy również po­dziękować naszym wydawcom z BPS Books, Joyce Collins i Susan Pacitti, za ich pomoc w nadawaniu kształtu tej książce.

Miałyśmy to szczęście, że mogłyśmy uczyć się zarówno od men­torów i superwizorów, jak i od studentów, osób szkolących się i pra­cujących pod superwizją. Chciałybyśmy tutaj wyrazić swe uznanie dla nich wszystkich za to, czego nas nauczyli i co pomogli nam zrozumieć.

Naszym partnerom, Samowi Babiker i Annę Magill, należącym do grona najdroższych nam kolegów, zawdzięczamy nie tylko inspi­rujące dyskusje na temat idei, które legły u podstaw niniejszej książki, ale także miłość, wsparcie i zachętę, jakże niezbędne w przedsięwzię­ciu takim jak to.

Obie pragniemy również podkreślić, jak bardzo cenimy sobie wszystko to, czego nauczyłyśmy się od siebie nawzajem w trakcie na­szej wspólnej pracy.

Gloria Babiker, Lois Arnold

WPROWADZENIE

Chciałybyśmy, aby ta książka złagodziła poczucie bezradności, przytłocze­nia, rozpaczy i wściekłości, doznawanych przez osoby pracujące z ludźmi, którzy dokonują samouszkodzeń. Pogłębiona świadomość własnych uczuć zwiększy również ich skuteczność i pewność siebie.

Jest rzeczą oczywistą, że istnieje zapotrzebowanie na jasną infor­mację na temat zachowań samouszkadzających. Należy przede wszyst­kim uświadamiać ludziom, że zachowania te są skutkiem złożonych problemów psychicznych osób znajdujących się w stanie silnego na­pięcia. Pisząc tę książkę, chciałyśmy, by stała się ona materiałem źródłowym na temat samouszkodzeń czy - inaczej - samookaleczeń dla praktykujących terapeutów oraz pracowników służby zdrowia i opieki społecznej, sądownictwa, a także działaczy społecznych.

Mamy nadzieję, że ci spośród czytelników niniejszej książki, któ­rzy sami dokonują samouszkodzeń, uznają ją za pomocną w zoriento­waniu się w problemie i odpowiadającą ich własnym doświadczeniom. Jednocześnie przyznajemy, że czytanie pewnych jej partii może być trudne. Sam akt pisania o czymś obiektywizuje rzecz opisywaną, a wi­dzieć własną rozpacz zobiektywizowaną to przeżycie bolesne. Mamy jednak nadzieję, że nasza empatia wobec rozpaczy tych, o których opo­wiadamy, znajdzie na kartach tej książki swój wyraz.

Prezentowane tu podejście zainteresuje osoby zajmujące się upośledzeniem umysłowym, gdyż oferuje ono spojrzenie nieco od­mienne aniżeli modele tradycyjne. Prowadząc superwizję i treningi, przekonałyśmy się, że nasze podejście jest przydatne w zrozumieniu sa­mouszkodzeń osób niepełnosprawnych umysłowo, aczkolwiek nie jeste­śmy w stanie przedstawić bezpośrednich doświadczeń interwencji terapeutycznych w tej szczególnej dziedzinie.

Przyjęte przez nas podejście do omawianego tu problemu wyra­sta zarówno z naszego sposobu odczytywania społecznego podłoża napięć psychicznych oraz metod, jakimi ludzie radzą sobie z tymi napię­ciami, jak i z naszego pojmowania psychologii jednostki. W trakcie przy­gotowywania tej książki szczególnie zainteresowało nas podstawowe znaczenie, jakie każde społeczeństwo przypisuje sprawom dotyczącym ciała, a także dominująca rola ciała w całościowym rozumieniu Ja.

Niniejsza książka jest odbiciem połączenia naszych wcześniej­szych bardzo odmiennych doświadczeń i orientacji. Splatają się w niej z jednej strony formalne wykształcenie kliniczne oraz doświadczenia pracy w środowisku klinicznym w ramach służby zdrowia (Wielka Brytania), z drugiej zaś poglądy o rodowodzie socjologicznym oraz do­świadczenia działalności w organizacjach społecznych (Los Angeles). W trakcie wspólnej pracy wciąż przekonywałyśmy się, że dzielące nas różnice teoretyczne pomagają wręcz każdej z nas nadawać większą przejrzystość własnemu myśleniu.

Zarys książki

Rozdział pierwszy wprowadza temat samookaleczenia oraz prezentuje przedmiot naszego zainteresowania poprzez zdefiniowanie go, przegląd bieżących danych epidemiologicznych oraz zlokalizowanie miejsca tego zjawiska pośród innych zachowań autodestrukcyjnych, takich jak para samobójstwo (parasuicide). Rozdział ten prezentuje przegląd rozwa­żań dotyczących tej dziedziny, nakreśla niektóre główne tematy oraz perspektywy teoretyczne. Wprowadzamy tutaj także nasze własne po...